ЭДИЙН ЗАСАГ ЧИНЬ ӨВДӨЛТӨӨ ТЭСЭХГҮЙ ӨӨД БОЛОХ НЬ БАЙНА ШҮҮ!

Би нефтийн бүтээгдэхүүний импортын компанид багагүй хугацаанд ажиллаж, алив зовлон жаргалыг нь гадарладаг хүний хувьд "Петровис"-ийнхний хийсэн мэдэгдлийг ойлгон хүлээж авлаа. 

“Улс 90 хүртэлх октантай бензинээс 160,000  төгрөг, түүнээс дээш октантай бензинээс мөн 160,000 төгрөг харин дизель түлшнээс 180,000 төгрөг тонн тутамд онцгой албан татваргэж авдаг байсан. Харин 2017 оны 11-р сарын 19-нд үнийн зөвлөлийн 309 тоот тогтоолоор энэ татварыг нэмэгдүүлсэн. 90-ээс доош октантайд 190,000, 90 ээс дээш октантайд нь 210,000, дизелийн түлшинд 180,000 төгрөг тонн тутамд байхаар шинэчлэн тогтоосон. 

Ингээд дунджаар онцгой албан татвар 190-280 мянган төгрөг болов. Гэтэл мөн 2017 оны 7 дугаар сараас хойш ОХУ аас авдаг шатахууны үнэ тонн тутамд 130-156 ам.доллараар нэмэгдсэн. Импортын үнэ 21-25% иар өссөн гэсэн үг. Дэлхийн зах зээлд сүүлийн 2 жил түүхий нефтийн үнэ 70 хүртэл ам.долларт хүрч өссөн. Дээрхи шалтгаануудын улмаас 2017 оны 9 дүгээр сараас эхлээд сүүлийн 5 сар компаниуд бүтээгдэхүүний нэгж үнэ тутамд дунджаар 250-300 төгрөгийн алдагдалтай ажлаад эхэлсэн.

Энэ тухай өөрийн хамаарах яаманд яаралтай арга хэмжээ авах талаар удаа дараа мэдэгдсэн ч яам ямар ч арга хэмжээ авахгүй байсаар, компаниуд алдагдлаа дийлэхээ байсаар үнээ нэмэхэд хүрлээ. 

Удахгүй 2018 оны 2 дугаар сарын дундуур ОХУ-ын бидэнд өгч буй шатахууны үнэ төрөл тутамд 20-40 ам.доллараар нэмэгдэх мэдээлэлтэй байна. Үндсэндээ алдагдал улам нэмэгдэж, цаашид ийм өндөр үнээр шатахуунаа аваад байхад үнийн зөвлөл хуралдаж, онцгой албан татвараа бууруулах арга хэмжээ авахгүй бол өндөр үнээр дахиж шатахуун худалдан авч алдагдалтай үнээр зарах уу, эсвэл үнээ нэмээд дампуурахгүй байхуу гэсэн сонголтод хүрч байгаа юм” гэж тэд цөхрөнгөө баран үгээ хэллээ. 

Шатахууны үнийн бүтцийн хувьд нийт нэгж үнийн 70, өнөөгийн байдлаар 76%-ийг ОХУ-ын Иркутск хотоос авч буй бөөний үнэ, нэмээд хуучин 18 хувь байсан бол шинэ татвар нэмэгдсэнээс хойш 23% болоод байгаа 5 төрлийн татвар (онцгой албан татвар, шатахууны албан буюу замын татвар, гаалийн татвар, НӨАТ г.м) эзэлдэг. Ингээд нийт шатахууны үнийн 99% нь бүтээгдэхүүний өртөг боллоо. Үлдсэн 1% иар нь 1000-3000 хүнтэй компани цалин, татвар, хангамжаа зохицуулаад цаана нь 20-30%-ийн ашигтай ажиллах боломжтой юу. Дээрээс нь нэмээд 300 төгрөгийн буюу нийт үнэ бүрдэлтийн 20% тай тэнцэх алдагдал хүлээгээд 5 сар явж байна. 

Энд нэг зүйлийг худлаа хэлэх шиг санагдлаа. Тэд цэвэр ашгийнхаа тухай ярьсангүй. Би л байсан бол манай ашиг уул нь 20-30% байдаг. Гэтэл бидэнд тэр ч байхгүй алдагдалтай байна гэж үнэнээ хэлмээр байна. Хэн ч ашиггүй бизнес хийдэггүй. Нийтийн хоолны үйлчилгээний компаниуд дунджаар 40-60%-ийн цэвэр ашиг олдог. Барилга бүр 50-100%-ийн ашигтай ажиллах үе ч гардаг. Худалдаа бол 2-10-15% гэх мэт. Уул уурхай мөн 20-30%-ийн татварын дараах цэвэр ашигтай байдаг. Гэтэл яахаараа энэ хэдэн нефтийн компаниуд бид нараас ашгаа нууж, дарж, алдаж ажиллах ёстой юм. Ямар бид нарын хамаатан садан, өглөгтэй, өртэй албатай хүмүүс үү гэж хэлмээр, асуумаар байна. Энэ компаниуд бусдаасаа юугаараа ялгаатай юм. 

Адилхан хязгаарлагдмал хариуцлагатай компаниуд. Монополь гэнэ, 30 компани тусгай эрхтэй байна. Нэмээд хэдийг ч байгуулах эрх нээлттэй. Тийм ашигтай бизнес бол яагаад 5 хан компани үлгэн салган ажилладаг юм бэ. Тэгээд ганцхан ОХУ-ын Монголтой ойрхон ганцхан үйлдвэрээс үнийн хамааралтай компани ямар юмаараа монополь байх вэ? Монополь гэдэг чинь үнийг өөрөө удирдах чадвартай компанийг хэлнэ. Жинхэнэ монополь чинь ОХУ өөрөө. Тэд бодохдоо “ Энэ монголчууд өөрөө асар том нефтийн импортлогч, тэгээд ч биднээс үнэ илүү шатахуунтай Хятадаас горьдолтгүй, алс холын Казахстанаас 5$-ийн хямд авч болох ч тээврийн зардалдаа шатаад авч чадахгүй. Бизнесийн үр ашиг бодоод дандаа ашиггүй болдог нарийн технологи бүхий нефтийн үйлдвэр барьж чадахгүйгээс хойш эдэнд хэдээр ч бензин өгсөн яадаг юм гэсэн Оросуудын монополчлол явж байна. Тэгээд бас буруу гэж үү? Оросууд ямар бидний ах дүү, аав ээж биш. Яагаад хямд өгөх ёстой юм. Харин ч гайгүй өгч байна. Зах зээлийн хуулиараа л харьцаж байна. Тэгээд хэнд, хаана буруу байгаа юм. Ганцхан бидэнд л байна.

2015 онд дэлхийн нефтийн үнэ буурахад эд нар яагаад үнээ бууруулаагүй юм бэ гэж хүн бүр асуудаг. Шатахууны үнийг 100 төгрөгөөр бууруулсан гэнэ. Нэмээд 200-аас 480 төгрөгөөр ч бууруулж болох байжээ. Тэгээд яав. Улс төрчид зөрүүлээд 480,000 төгрөгөөр тонн тутамд татвараа нэмээд хэрэглэгчдэд очих 480 төгрөгийн хөнгөлөлтийг замаас нь булаагаад авсан. Энэ асуудлыг ойлгоогүй мундаг эдийн засагч хүртэл өчигдөрхөн “энэ муу нефтийн компаниуд дэлхийн үнэ өсөхөөр уургын морь шиг үнээ нэмэх атал, буурахад нь хонины морь шиг хойрго болох юм” гэж ярьж байхыг зурагтаар харав. Аливаа компанийн дотоод аж ахуйн болон дотоод гадаад орчны зовлон, жаргал бодит амьдралын үнэн мөнийг мэдэрдэггүй хүмүүс хоосон шүүмжлэхээс цаашгүй. 

Харин 2017 оноос хойш дэлхийн үнэ ч өсөөд өнөөх ОАТ ч өсөөд улсын бодлого буруу зүг рүүгээ эргэжээ. Үр дүн нь өнөөдөр болж буй үйл явдал.

Үнэ нэмэгдэхэд ШТС үүдэд тийм ч ашигтай биш. Тодорхой хугацааны дараа борлуулалт нь массаараа буурна. Улмаар нийт орлого ашиг нь буурна. Учир нь хүмүүсийн худалдан авах чадвар аажимдаа буурах, инфляци буюу бусад барааны үнэ дамаа огцом өсөх, ядуурал улам нэмэгдэх, өлссөн, хийх ажилгүй аргаа барсан иргэд төрийн эсрэг босож, дэндүү эрсдэлтэй үйл явдлууд үргэлжилнэ. 

Дүгнээд хэлэхэд улс татвараар зохицуулдгаа больчмоор юм. Хэсэг нийгмийн галзуурал, гипер инфляци, буцаад дифляци, эдийн засгийн уналт, зовлон зүдгүүр болсны дараа зах зээл тунгалаг, эрүүл, эрч хүчтэй болно. Их ч бага ч үнэ хэнээс ч хамааралгүй яг л зах зээлийн зарчмаараа тогтдог болно. 

Харин ийм зүйлийг яг одоо байгаа ямар ч улс төрч хүсэхгүй, тэсэхгүй, тэвчихгүй. Зах зээлээ мөнгөөр дутагдах, хомсдох үед элдэв татаас, туслалцаа өвдөлт намдаах эм тариа хийж тогтооно. 

Тэгэхээр одоо бодит ганцхан шийдэл үлдлээ. Д.Загджав сайдаа та ирж, үнийн зөвлөлөө хуралдуулж, татвараа тэглээчээ. Нэмээд татаас ч өгсөн яахав. Энэ эдийн засаг чинь өвдөлтөө тэсэхгүй өөд болох нь байна шүү!

ЗЭЭЛИЙН ХҮҮНИЙ ТӨЛӨӨС

Сүүлийн үед банкны зээлийн дээд хэмжээг тогтооно гэсэн санаачилга (тийм ч зөв санаачилга бас биш) явсаар иргэдэд зээлийн хүүг тэдний хүссэн хэмжээнд буулгах нь гэдэг хүлээлтийг өгөөд байна. Гэтэл бодит байдал тийм биш. 

Ерөнхийд нь үлгэрлэн төсөөлье! Болдог бол төв банк бодлогынхоо хүүг шууд жилийн 14 өс 5 хувь хүртэл  бууруулаг. Ер нь хэд ч болгож бууруулах эрх нь тэдэнд бий. Тэгвэл арилжааны банкнууд жилийн 10-12 хувийн хүүтэй хадгалуулсан иргэдийн хадгаламжийн хүүг 3 болгож бууруулах юм байна. Учир нь банк хадгаламжийн жилийн 12 хувийн хүүгээ эрсдэлгүй хадгалуулж, ашигтай биш юмаа гэхэд алдагдалгүй хадгалахын тулд эдийн засаг нь сөхөрсөн өндөр эрсдэлтэй бизнесийн  орчинд хэрэгтэй хэрэггүй хүнд зээл өгч араас нь залбирч суухаар төв банкны 14 хувийн хүүтэй үнэт цаасыг худалдаад авцан нь бүтэн нойртой унтах сайхан боломж юм.

Хэрвээ тийм сайхан зээлийн хүүтэй дайралдвал би лав зээл авч үйлдвэр баримаар байна. Надтай адил хэдэн мянган хүн зээл авмаар байгаа. Энэ бол бэлэн мөнгөний эрэлт. Одоо ч тийм эрэлт байна. Харин хадгаламжаас нь доогуур бодлогын хүү ороод ирвэл зардлаа олохын тулд банк мэдээж хадгаламжийн хүүгээ бууруулна, тэгвэл хүмүүс бүх төгрөгөө валютын юм уу алтны хадгаламж болгох нь дамжиггүй. Энэ бол зүгээр л хүний өөрийнхөө эрх ашиг, аюулгүй байдал, эрсдэлээ түрүүлж бодсон рефлекс юм. Энэ рефлексүүдийг зах зээлийн эдийн засгийн хууль гэдэг. 

Манай улсын инфляци жилийн 10 хувьтай байхад хүн мөнгөө инфляцаас доогуур хадгалуулахгүй. Угтаа хадгаламжаасаа ашиг олоод байгаа ч юм биш инфляцид идүүлж хорогдуулахгүй амлуулаад л таарч байгаа нь тэр. Дээрээс нь долларын ханш 2500 төгрөгтэй байхад долларын хадгаламжийн хүү 6 орчим байх нь бас аргагүй. Хэрвээ долларын ханш 1000 төгрөг байсан бол төгрөгийн хүүг буулгаж болох сон. Тэгэхээр төгрөг долларын хадгаламжаас доош орж буувал дээр хэлсэнчлэн бүх хүн мөнгөө ханш нь өсч буй алт эсвэл 6 хувийн хүүтэй долларын хадгаламжид хадгалуулах эсвэл өөр өндөр өгөөжтэй орчин руу гадаад дотоод гэлтгүй дайжна. Учир нь бодлогын хүү 5 юм чинь хадгаламжийн хүү 3 болно. 3%-ийн төгрөгийн хүү гэдэг бол 1,5% ийн долларын хүү гэсэн үг. Танд цуглуулсан мөнгөө жилийн 6%-ийн хүүтэй эсвэл 1,5%-ийн хүүтэй хадгалуулах уу гэсэн сонголт байна. За тэгээд сайнаар бодоод бодлогын хүү буулаа бүгд төгрөгөө доллар луу шилжүүллээ. Долларын эрэлт ихсэж, төгрөгийн ханш 5000-10,000 болж чөлөөт уналт хийнэ. Чөлөөт уналтын хурд ядаж 9,8м/с байдаг бол энэ уналтын хурдыг төсөөлөхөд бэрх юм. Хэрвээ би тийм сайхан хүүгээр тэрбум төгрөгийн зээл авбал лав л 600 саяд таарсан доллар худалдаж аваад талыг нь Хятад, үлдсэнийг нь Герман руу шилжүүлж тоног төхөөрөмж авна. Энэ нь бас л доллар өсөх шалтаг болно. 

Долларын ханш өсөөд 5000 төгрөгтэй тэнцлээ гэж бодъё. Маргаашаас нь биш юмаа гэхэд нэг сарын дотор бүх барааны үнэ 2-3 дахин өснө. Валютын ханш өссөн тул 90% нь импортоос хамааралтай улсад үнэтэй валютаар 2 дахин үнэтэй шатахуун, хувцас, гурил будаа орж ирнэ. Үүнийг үнийн өсөлт буюу инфляци гэнэ. Мэдээж нифляци, валютын ханшны учир шалтгааныг тайлбарлаад үргэлжлүүлвэл макро үзүүлэлтийн дуусашгүй хэлхээснүүд хөврөх нь дамжиггүй. Ингээд зээлийн хүүг барьж, хүчээр буулгаснаар доллар 2 дахин үнэтэй, бүх ахуйн барааны үнэ 2-3 дахин, инфляци 2 оронтой тоондоо эрэмбэ ахиж, иргэдийн худалдан авах чадвар алдагдаж, байгууллагуудын гадаад дотоод өрсөлдөх чадвар суларч, улмаар гадаад төлбөрийн тэнцэл тасарч эдийн засгаа сүйрүүлэх томоохон эрсдэлд үүсч байгаа юм. Гэхдээ мэдээж улс төрчид маань ийм тэнэг юм хийхгүй байх. Зах зээлийн эдийн засаг эрх чөлөөтэй иргэдийн аюул, эрсдэлээс эмээх рефлекст уягдаж явдаг тул тэр үзэгдэл болоод урсгалыг хүчээр зохицуулах нь богино хугацаандаа үр дүн гарах мэт санагдавч, урт хугацаандаа олны хүч тэсэрч сүйрэлд хүргэдэг түүхийг капиталист орнуудын түүх хангалттай харуулсан байдаг.