МУУ ЗЭЭЛ БА УУЛ УУРХАЙН ЭДИЙН ЗАСАГ

Монголын арилжааны банкнуудын нийт гаргасан зээл 2016 оны 9 дүгээр сарын байдлаар 12 их наяд төгрөг байна. Үүнээс 9 хувь нь буюу 1.8 их наяд төгрөг нь муу зээлийн ангилалд шилжжээ. Эдийн засаг сэргэхгүй, валютын ханш өсөж, ажилгүйдэл ихсэх тусам муу зээлийн хувь нэмэгдсээр л байна. Муу зээлийн ихэнх хэсэг буюу 34 хувийг уул уурхайн салбарт, түүнийг дагасан бизнест олгосон байна. Дараагийн томоохон хэсэг нь худалдаа. Гэхдээ худалдааны эрсдэл нь уул уурхайг бодвол бага. Манай улсын нийт санхүүгийн зах зээлийн 93 хувийг банк, банк бусууд эзэлдэг. Харин уул уурхайн салбар нь манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 18.5 хувь, аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэлийн 66 хувь, нийт экспортын 83.2 хувь, улсын нэгдсэн төсвийн орлогын 17.5 хувь, гадаадын хөрөнгө оруулалтын 81 хувийг тус тус бүрдүүлдэг.

Ингээд бодохоор ирээдүйн 20-30 жил бид энэ салбаруудаас хамааралтай байх магадлал тун өндөр.
Тэгэхээр уул уурхай гэж юу вэ?, түүнд яаж зээл олгох вэ?, яавал эрсдэл багатай байлгах вэ гэдэг нь бараг манай улсын эдийн засгийг яаж аврах вэ гэдэг шиг их чухал асуудал юм. Мэдээж энэхүү уул уурхайн түүхий эдийн үүдэлтэй эрсдэл нь гадна дотнын олон хүчин зүйлээс хамааралтай ч өнөөдөр би нэг хэсгээс нь тайлбарлах бодолтой байна. Энэ бол цөм хэсэг нь юм.

Миний ойлголтоор Монголд уул уурхайн салбарын жинхэнэ хөгжил ирээгүйгээс үүдэн уул уурхайг бүрэн мэддэг, хийж чаддаг, түүнийг ойлгодог потенциалын оролцогчид маш ховор байх шиг. Гэтэл гадны томоохон уул уурхайн компаниуд Монголыг эрдэс баялагынх нь хувьд дэлхийд дээрээсээ 2-3 т орох стратегийн нөөц бүхий орон гэж тодорхойлсон байдаг.

Өнөөдөр Монголд 2000 оноос хойш 2009 он хүртэл 3000 орчим уул уурхайн хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл (цаашид лиценз гэе) нь лицензийн арилжааны болон геологи хайгуул, олборлолтын зах зээл рүү гарч. Мөн 2014 оноос өнөөг хүртэл нэмж 900 орчим лиценз хэвлэгдээд (хэрвээ лицензийн тухай дэлгэрэнгүй ойлголт авахыг хүсвэл миний "Лицензтэй болох нь нийтлэлийг сонирхоно уу") байна. Дээрх 3000 лицензийн 1500 нь ашиглалтын лиценз. Эзэмшлийн хувьд тал нь гаднын хөрөнгө оруулагч, түүний 80 хувь нь Хятадын ААН -ийн мэдэлд байдаг.

Мэдээж лиценз болгон ашигтай төсөл болдоггүй. Дээрх 1500 лицензийн ердөө хэдхэн ширхэг (Оюутолгой, Эрдэнэт, ТТ, Бороо гоулд г.м) нь олон улсын хэмжээнд хүрсэн төсөл болж. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд алтны үндсэн орд, зэс болон бусад нарийн технологийн үйл ажиллагаа шаардагддаг эрдсийн ордын хувьд 90 орчим хувь нь гаднын компаниудын оролцоотой хөрөнгийн зах руу гарч байна. Товчхон хэлэхэд уул уурхайн гол яриа түүний геологи хайгуулын шатанд нь яригддаг. Дэлхийн уул уурхайн гигантууд геологийн ажлын үр дүн ярьж, хувьцааны захад тоглодог болохоос бүх нөөц нь олон улсын стандартаар баталгаажсан бэлэн ордыг олборлох асуудал бол магадгүй бизнес хийж сурсан хэн бүхний хөнгөхөн хийчих ойлгомжтой ажил биз. Учир нь Монголын хамгийн том уул уурхайн компанийн эзэн "дахиж хэзээ ч хайгуулын үйл ажиллагаанд оролцохгүй" гэж хэлсэн нь ямар их цаг хугацаа, хөрөнгөөрөө хаширсны илрэл биз. Хайгуулын ажлыг дан ганц мөнгөөр шийддэггүй юм гэсэн санаа. Энэ бол үнэхээр нарийн сэтгэлийн уялдаа холбоотой тусгай баг хүмүүсийн хийх ажил юмаа.

Эргээд гол сэдэвтээ ороход банкнууд хуучин 3000 лицензээс үүссэн муу зээлээ яаж сайжруулах, одоо шинээр хэвлэгдсэн 900 лицензтэй компаниудад яаж бас, юу мэдэж, юунд найдаж зээл өгөх гэж байгаа вэ?. Мэдээж энэ хүмүүст геологи хайгуулын ажлын зардал хэрэгтэй. Энэ нь банкны хувьд хамгийн эрсдэлтэй үе нь. Гэхдээ банкнуудад сануулахад монгол аргаар хайгуулаа хийгээд ашиглалтын төрөл болгосон, ТЭЗҮ гээ хийлгэсэн төсөл түүнээс илүү эрсдэлтэй гэдгийг хэлмээр байна. Учир нь манай бүх геологич нар орос школтойгоос гадна, гүнийн хайгуулын туршлагатай баг хамт олон тун цөөн. Өнөөдөр уул уурхайн бүх мөнгө Орост биш Хятадад байна. Тодруулбал Хонг Конгын бирж дээр байна. Тэнд төсөлд мөнгө өгөхдөө олон улсын тэргүүний нэр хүндтэй уул уурхайн зөвлөх компанийн JORC, NI43-101 стандартаар тодорхой үе шатны дүгнэлт, баталгаа хийлгэсэн байдлыг хардаг.
Монголд дээрх олон улсын стандартаар баталгаа гаргаж өгдөг монгол компани гэж бараг байхгүй. Тэгээд ч туршлага хэрэгтэй. Миний ойлгосноор Хонг Конгын бирж дээр уул уурхайн чиглэлээр нэг жилийн хугацаанд боссон 61 тэрбум ам.долларын 70 хувь буюу 43 тэрбум ам.доллар босоход тухайн уул уурхайн төсөлд хөндлөнгийн геологийн зөвлөх үйлчилгээг дангаараа үзүүлсэн үзүүлэлттэй Австралийн геологийн зөвлөх үйлчилгээний компани Монголд салбараа нээгээд үйл ажиллагаагаа явуулаад 10 орчим жил болж байдаг.

Миний ажигласнаар манай банкнууд яг тэр мэргэжлийн потенциал шаардсан хэсэгтээ анхаарал тун бага тавьж, гол төлөв төсөв санхүүгийн талыг нь чухалчилж байгаагаас эрсдэлээ өөр дээрээ нэмээд байх шиг. Уул уурхайн шинжлэх ухаан бүх газар адил. Дэлхийн бүх том банкнууд дээрх шиг хүлээн зөвшөөрөгдсөн геологи, уул уурхайн зөвлөх компаниудтай хамтран ажилладаг. Тийм байгууллагууд геологи хайгуулын ажлыг анхан шатнаас нь эхлээд уурхайг тань хаах хүртэлх нийт 40 гаран үе шатанд зөвлөгөө өгч ажилладаг. Давхар санхүүгийн эрсдэлийг тань хамт үүрэлцэнэ. Тухайн зөвлөх үйлчилгээний талаар задлаад нарийн яривал маш их зүйл бий. Гэхдээ сэдэв нь биш юм.

Дээрх санаагаа дүгнээд хэлэхэд уул уурхай гэдэг бол геологи хайгуулын өндөр хариуцлагатай, шат дараатай, цэвэр шинжлэх ухаанд тулгуурласан маш нарийн мэргэжлийн ажил юм. Энд би дараагийн Оюутолгойг олох хэмжээний ажлын талаар ярьж байгаа юм. Гэхдээ бүх түвшний төсөлд ч гэсэн адил хандахгүй бол их том нөөцтэй талбайгаа жижигхэн хэмжээнд үнэлэх, бүр буруу дүгнэн хаях, эсвэл юу ч үгүй газраа том нөөцтэй мэтээр ойлгох зэрэг харамсаад нэмэргүй өдөртэй аль аль тал нь золгох өндөр эрсдэл байдаг.
Жишээ нь хэдэн жилийн өмнө монголын хамгийн л чухал нэр хүндтэй геологич эрхэм нэгэн хайгуулын талбайгаа шинжиж үзээд, үл тоон 10.000 ам.доллараар зарсан байдаг. Өнөөдөр өнөөх талбайд нь Австраличууд хайгуул хийгээд 30 гаран сая тонн төмрийн хүдэр, 7 тонн алт, 100 гаран мянган тонн зэсийн нөөц тогтоож, үнэлгээ нь бараг 100 гаран сая ам.долларын том төсөл болоод үйл ажиллагаа эхэлж байх жишээтэй. Ийм жишээг яриад байвал бараг бүх хүний тухай ярих хэрэг гарна. Тэр байг гэхэд монголд үйл ажиллагаа явуулж буй дэлхийд дээгүүрт орох томоохон гаднын компанийн ТУЗ-ийн дарга хүртэл хайгуулын ажлын шат дараалал, зарчмын асуудалд нэлээн итгэмээргүй буруу байр суурьтай байж билээ. Тэхээр гадна дотно гэлтгүй хамтрагчаа зөв мэдэрч хамтран ажиллах учиртай юм.

Дүгнэлт. Өнөөдөр дэлхийд нефть, эсвэл алмаз, эсвэл алт гэсэн ганц хоёрхон эрдэстэй, түүгээрээ дэлхийн улс орнуудын хөгжилд тэргүүн эгнээнд хүртэл хөгжсөн улс олон байна. Гэтэл манай улсад менделеевийн 108 элементээс бүрдсэн 2000 нэр төрлийн бүх элемент эрдэс бий. Манай хөрөнгийн бирж тийм амар хөгжихгүй. Монголчуудын геологи хайгуулын чадвар өдөр ирэх тусам нэмэгдэж байна. Гэхдээ бас хугацаа хэрэгтэй. Цаашлаад үйлдвэрлэл, төслийн удирдлага гээд асуудлууд гарна. Дэлхийн хамгийн том уул уурхайн корпораци болох Рио тинто 95 тэрбумын үнэлгээтэй, BHP 92 тэрбумын үнэлгээтэй. Бидэнд тэднээс дутуу нь менежмент, мөнгө алга. Түүнээс яг ижил баялаг нь буюу төсөл нь байна. Мөнгөөр дамжуулж, менежментийг төлөвшүүлдэг. Та сахилга баттай, тогтвортой компани байж том бизнес хийнэ гэдгийг Монголын олон компани ойлгож эхэлж байна.

Тэгэхээр банкнуудад зөвлөхөд аль аль талдаа өгөөжтэй байхын тулд танаас одоо уул уурхайн төлөвлөгөөгөө бариад зээл хүсч буй хэн нэгэн эсвэл зээл аваад үйл ажиллагааныхаа аль нэг хэсэгт туршлага дутаад зээл нь муудсан зээлдэгчээ ... бидэнтэй хамтран ажилладаг ТЭР уул уурхайн зөвлөх компаниас зөвлөгөө аваад, төсөл дээрээ дүгнэлт бичүүлээд ирээ гээд явуулахад банкны зүгээс эрсдэл байна уу. Гаднын компани болохоор үйлчилгээ нь үнэтэй гэж эмээдэг. Тийм бишээ. Хэрвээ та үйлчилгээнийхээ захиалгыг зөв өгөөд, хүлээцтэй хамтран ажиллаад, зөв үр дүн гаргаад эхэлбэл, буруу олон хямд юм хийснээс хямд.
Монголд бизнес хийгээд сурч буй гадна дотнын том компаниуд нь мөнгөө төлөөд зөвлөгөөгөө аваад гаднаас санхүүжилтээ босгоод явж л байна. Гэхдээ бусад нь яах вэ, анхан шатны хайгуулын мөнгөгүй, яаж хайгуулаа хийхээ мэдэхгүй, хамгийн аюултай нь мэдэхгүйгээ мэдэхгүй хайгуул хийгээд дампуурч буй компаниуд лицензээ авсан үнээрээ шууд хятадуудад зарж байна. Заримыг нь үнэгүй өгөөд ч авахгүй. Хэрвээ манай банкнууд ийм схемээр ажиллаад эхэлбэл манай улсын уул уурхайн салбар үндсэндээ буяныхаа замд орно. Зээлийн чанар сайжрахаас гадна уул уурхайн төсөл чанаржина. Төгс уул уурхайг хийж чадвал нийгэмд нэмэр болохоос гадна байгаль орчинд ч том дэмтэй. Учир нь аливаа зүйлийг буруу хийвэл байгаль орчин бүү хэл бүх зүйлд сөрөг үр дагавартай. Энэ олон үнэн худал нь мэдэгдэхгүй зарим лицензийн зорилго нь гаднын хөрөнгө оруулагчдыг хашраасаар өдийг хүрлээ. Тэхээр лицензийг нь шалгадаг хүмүүсээр нь сайн мууг нь мэдүүлээд өгөх нь эзэндээ ч хэрэгтэй, банкандаа ч хэрэгтэй. Цаашлаад улс оронд ч хэрэгтэй. Гол нь бид улсынхаа эрдэс баялгийн тухай үнэн зөв мэдээлэл, дүгнэлттэй болно.

Дахин дүгнэхэд уул уурхайн салбарыг сонгодог утгаар нь зөв зохистой утга учиртай хөгжүүлж чадвал муу зээл чинь чанар нь сайжирч цаашлаад улам өгөөжтэй найдвартай зээлийн харилцаа бий болсноор банкны салбарын хөгжил нь санхүүгийн салбарын тогтвортой байдлыг бий болгож, улмаар гадаадын хөрөнгө оруулалтын урсгал нэмэгдэж, алсдаа эдийн засгийн савлагаагаа намдаах ашиг тустай юм. Мэдээж ирээдүйн зорилго маань Монголд дараагийн Хонг Конг, Торонтогийн биржийг байгуулах байж болох юм.

ЛИЦЕНЗТЭЙ БОЛОХ НЬ

Уул уурхайн ашигт малтмалын хайгуулын лицензийг 2009 оноос хойш шинээр олгохыг Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар зогсоосон юм. Харин 2015 оны 1 дүгээр сарын 26-аас дахин олгож эхэлснээр нэг жил өнгөрлөө. ЗГ-ын 2014 оны 239-р тогтоолоор МУ-ын нийт газар нутгийн 19.9% хувьтай тэнцэх буюу 31 сая гектар газарт та бүхэн геологийн хайгуул хийх боломжтой болсон.
Эхний баруун бүсийн уралдаанаар 9 сая гектарт буюу газар нутгийн 5.78% -д өрсөлдөх юм. 1990 оноос 2000 он хүртэл иргэд уул уурхайн лиценз сонирхдоггүй, зах зээл нь ч ховор байсан байх, тиймээс ихээр нь лиценз хэвлүүлж аваагүй бололтой.

Харин 2000 оноос 2009 он хүртэл 1392 (428 буюу 30% нь ГХОК) хайгуулын лиценз, 1376 (406 буюу 29,5% нь ГХОК) ашиглалтын лиценз нийт 2768 лиценз хэвлүүлж авсан байдаг ба энэ нь нийт газар нутгийн 7,7% тай тэнцэж байна.

Төлбөрөө тушаах, тайлан төлөвлөгөө өгөх зэрэг хугацаа хэтрүүлсэн болон бусад шалтгаануудаар дээрхи лицензүүд улсад тодорхой тоогоор хураагдаж байдгийг бас тооцох хэрэгтэй. Зөвхөн сүүлийн нэг жилийн дотор 600 орчим хайгуулын лицензийг нэмж ААН хэвлүүлэн аваад байна. Ингээд нийт 2000 гаруй хайгуулын лиценз зах зээлд эргэлдэж байгаагаас 30-40% нь гадны хөрөнгө оруулалттай компанийн нэр дээр байна.

Нэг лицензийг өөрийн болгоход ойролцоогоор 5-50 сая төгрөг шаардлагатай. Мөн нэлээдгүй аз бас хугацаа хэрэгтэй. Танд шинээр компани байгуулахад 130,000 төгрөг шаардлагатай. Түүнийгээ АМГ (Ашигт малтмалын газар)-т бүртгүүлж 280,000 төгрөг тушаан VPN (Virtual Private Network буюу нэгэн төрлийн e-token) худалдан авна. Түүний дараа долоо хоног бүрийн Даваа гаригийн өглөөний 9:00 цагт цахимаар уралдаанд оролцох 2 удаагийн эрхийг 500,000 төгрөгөөр худалдан авна.

Энэ 500,000 төгрөгөөр уралдаанд байр эзэлж чадахгүй бол дахин хэд ч сунгаж магадгүй. Мэдээж сараар нь 4 удаа орох эрх 2 сая төгрөгөөр худалдан авч болно. Гэхдээ бид ихэнхдээ 2 удаа орохоор авдаг. Өглөөний 9 цаг 00 минутад эхэлсэн цахим уралдаан дунджаар 5-10 секунд үргэлжилнэ. Уг уралдаанд 1000-1500 орчим байгууллага байнга өрсөлддөг ба тухайн Даваа гарагт уралдааны ердөө эхний 120 компанийг таслан шалгаруулна.

Энэ 120-иос голдуу талбайн давхцал, алдаатай координат гэх мэт шалтгаанаар 50-60 компанийн өргөдөл тэнцэж, орон нутгаас санал авах аялалдаа гарна. Таны энэ өргөдөл орон нутагруу явахаас өмнө АМГ өргөдлийн хураамж гэх 250,000 төгрөгийг Улаанбаатар хотын банкаар дамжуулан нэмж авна.

Орон нутагруу илгээгдсэн өргөдөл эрийн сайндаа мэнд буцаж ирэх магадлал 1%. Харин бид араас нь багагүй санаа тавьж орон нутгийн дэмжлэг авна. Тухайн сумын ИТХ (Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал), Засаг дарга улмаар Аймгийн ИТХ, Засаг дарга нарын зөвшөөрөл аваад АМГ-т ирнэ. Та АМГ-ын ямар ч даргаас "Та уралдаан зарлахаасаа өмнө орон нутгийн удирдлагатай тухайн газарт хэн нэгний өргөдөл тэнцвэл зөвшөөрсөн санал өгөх үү? гэж асуугаад ажлаа эхлүүлж болоогүй юм уу?" гэж асуувал "Би мэдэхгүй" гэж хариулна. Тэхээр би ч бас мэдэхгүй.

Энэ бол иргэд, ААН-ийг цаг хугацаа, эд хөрөнгө, сэтгэл санаагаар томоохон хохироож, иргэдээс үйлчилгээ үзүүлэхгүй мөнгө татсан гэх үндсэн хууль болон бусад хуулийг зөрчсөн асуудал юм. Мөн бас бус олон асуултад одоо хүртэл хариулж чадахгүй ч ажил албандаа байсаар л байдаг. За энэ ч яахав, лицензээ хэвлүүлж авах минь. Орон нутгаас хариу ирвэл биш "ирүүлбэл" таньруу АМГ аас бахархалтайгаар “Та тогтсон 3,000,000 төгрөгийг тушааж, өргөдлийн талбайн "га" бүрийн хэмжээгээр 145 төгрөг тушааж, лицензээ хэвлэж авна уу!” гэсэн мэдэгдлийг илгээх болно.
Жишээ нь та 5000 га хайгуулын лиценз авахыг хүссэн бол 3,000,000+(5000*145) = 3,700,000 төгрөг тушаана. Нийт нэг лицензийн өөрийн өртөг талбайн хэмжээнээс үл хамааран 130+280+500+250+3000=4,160,000 төгрөг ба нэмээд 25-150,000 га талбайн хэмжээнд багтаан нэгж “га” бүр 145 төгрөгийн төлбөр төлнө. Жич: Энэ бүх үйл ажиллагааг зохион байгуулж буй баг хамт олон, программ хангамж, бусад ашиглалтын зардлыг тооцоогүй юм. Жишээ нь бид мэдээлэл бөглөдөг программаа (программаар бөглөж болохгүй гэсэн хууль, журам байдаггүй) 60 сая төгрөгөөр худалдан авч байсан юм.

Энэ уралдаан цахимаар явагддаг. Өглөө 9 цаг 00 минутад https://login.mram.gov.mn/ сайтад өнөөх VPN-ийн тусламжтай нэвтрэн орж, таны хүсч байгаа өргөдөл бүхий талбайн байрлаж буй газрын нэр, аймаг сумын нэр, талбайн хэмжээ, солбицол, таны компанийн нэр мөн таны овог нэр, албан тушаал г.м мэдээлэл шаардсан нэг нүүр цахим хуудас бөглөж, улмаар хүсэлтийг хамгийн хурдандаа 2 секундэд илгээх шаардлагатай.
Гэхдээ энэ мэдээллийг гараараа бөглөөд илгээвэл хамгийн хурдандаа 40 секунд болдог, /ихэнхдээ 1-2 минут болдог юм/. Гэхдээ хүмүүс гадна дотны чадалтай программистуудыг (хакер) хөлслөн гараар бус программаар тус хуудсыг бөглүүлж, илгээдэг. Тэгэхээр энэ ажиллагаа IT -ийн мэргэжилтнүүдийн ширүүн өрсөлдөөн болж өнгөрдөг.

Уг уралдаанд хамгийн гол нөлөөлдөг хүчин зүйлүүд гэвэл интернетийн сүлжээний хурд, компьютерийн хүчин чадал, дадлага туршлагатай оролцогч байдаг. Буруу ойлгоогүй бол урьд цагт энэ уралдаанд хүмүүс биечлэн оочирлож, түрүүлж санал өгсөн хүнд лиценз олддог байсан тухай мөн тэр нь том биетэй хүч чадалтай бөхчүүд, атамануудын цуст тулаан болдог байсан тухай домог шиг яриа их бий.
Түүнийгээ санагалзсан зарим аварга компанийн удирдлагууд нэлээдгүй хэл ам хийсээр 1 дүгээр хүндээ тулж, улмаар амжилт олоогүй тухай мэдээллүүд ирсээр. Энэ уралдаанд АМГ-ын тодорхой шаардлага, багагүй бичиг баримт бүрдүүлсэн ААН оролцоно. 2015 оны 1 дүгээр сарын 26 нд Монгол улсын нийт нутаг дэвсгэрийн баруун хагас буюу уртрагийн 104-р меридианаас баруун тийш хэсэгт 9 сая га-д анх олголт эхэлсэн юм.
Мөн оны 8 дугаар сарын 30 нд зүүн тал нээгдэж 2016 оны өмнөхөн зогсоосон. Ерөнхийдөө энгийн ард иргэд энэ хугацаанд байдаг бүх мөнгөө шавхаж, одоогоор ихэнх нь сульдсан байх. Харин уг уралдаан 2016 оны 2 дугаар сарын 16-нд ахин үргэлжлэх болсон сурагтай. Энэ удаа дахин 9 сая гектарийг (5.78%) нэмж уралдааны талбар болгох шийд гарав.
Зарим хүмүүсийн ойлгож байгаагаар сүүлийн жил уралдуулсан талбайг ард түмэнд өгөх хишиг төдий олигтой баялаггүй орон зай байлаа гэж ихэд чамлаж ярьдаг юм. Үүнийг бүгд л мэдэж байлаа. Улс гайгүй илэрцтэй гэж боддог газруудаа улсын, орон нутгийн тусгай хамгаалалт, ашиглалтад авсан байдаг.

Төр төсвийн мөнгөөр хайгуул хийлгэж, түүнийхээ үр дүнд тулгуурлан тухайн талбайг Улсын тусгай хамгаалалт, ашиглалт, нөөцөд авдаг. Харамсалтай нь улсын хайгуулын ажил олон улсын орчин үеийн стандарт ололт амжилттай харьцуулбал 90 хувь нь хуурмаг дүгнэлт гардаг байх магадлал нь өөрөө 90% -тай. Тэрийгээ тэд бага мэддэг ба тэрэндээ итгээд хувьдаа шахуу нөөцөлдөг магадлалтай.
Манай улсын газар нутгийн 99 орчим хувийг 1:200.000 - ны, 30 хувийг 1:50.000 масштабтай зураглалаар бүрхсэн байдаг. Ер нь гадаргуугийн илэрцтэй хэсгээ ч бүрэн нарийн судалж дуусаагүй. Тийм учраас Монгол хүн биш Канад, Австраличууд л ирж 300 жилийн туршлагадаа үндэслэн, хөрөнгө хүч заран 1500-3000 ба түүнээс дээш метрийн гүнд байгаа зэс, алтны нөөцийг нээн илрүүлдэг.
Тун цөөн буюу 1-2 монгол геологичдод энэ чадвар сууж эхэлж байна.
Дүгнээд хэлэхэд уул уурхайн хөгжил цаг хугацааны хувьд 1 ойтой хүүхэд лугаа. Уул уурхайн хөгжлийн хамаг амин сүнс нь орчин цагийн олон улсын төвшинд бэлтгэгдсэн геологи хайгуул, шинжилгээ судалгааны ажилдаа мэргэшсэн боловсон хүчин, мөн олон улсын NI43-101, JORC, CRIRSCO г.м стандартуудыг монголд нэвтрүүлэх.

Бусад нь бидэнд бий. Гагцхүү бид өөрсдөө нөөцөө олж тогтоох санхүүгийн биш юмаа гэхэд мэргэжлийн чадваргүй бол энэ их лиценз зүгээр цаас ба олон гадаад эзэнтэй Оюутолгой илрэхэд өөрсөддөө л гомдох хэрэгтэй. За тэгээд лицензтэй боллоо гээд бүх зүйл дуусах биш бүр эхлээч үгүй хэрэг юм.
Цааш нь яаж авч явахаа мэдэхгүй бол лицензтэй байх нь зовлон болно. Олон улсын дунджаар лиценз орд болох нь 1000/1 л тохиох асуудал. Жишээ нь Канадад бүр 3000 төслөөс нэг л эдийн засгийн ашигтай уурхай болдог гэж үздэг. Бага зардал, оновчтой туршлага, сахилга бат, мэдлэгтэй чадвартай хайгуул судалгааны нарийн үе шаттай ажиллагаа эхэлнэ. Ерөнхий хайгуул судалгаа шат бүртээ амжилт үзүүлбэл үүний дараа нарийвчилсан судалгаа, өрөм тавьж нөөц тогтооно, ТЭЗҮ хийнэ г.м хэмжээнээсээ үүдээд нүсэр хугацаа, хөрөнгө болон хууль эрх зүйн орчин шаардсан цогц (ОУ-ын уул уурхайн цогц ажил бол 6 том бүлэг 43 зүйл бүхий ажил) ажлууд хийгдэнэ.
Улмаар орд болгон уурхай болох нь мөн л ховор үзэгдэл, ашигтай орд болж хувирвал уурхайн олборлолтын технологи (300 м -ээс доош бол далд уурхай болох учиртай), үйлдвэрийн шийдэл болно. Үйлдвэрээ барьчихлаа гэхэд үйл ажиллагаа /operation/ авч явах хэрэг гарна. Хамгийн зовлонтой нь орон нутгийн асуудал байж болох шүү. Энэ бүх үеүүдэд хөрөнгө оруулалтын төрөл бүрийн хувилбартай нүүр тулна. Ихэнх лиценз 5-10 хүний гар дамжин уурхай болдог ба эцэс сүүлдээ та азтай бол 5-10 жилийн дараа компанийнхаа 1% тай үлдэх магадлал бий.